minerva : मिनर्व्हा म्हटलं की शोले आणि शोले म्हटलं की मिनर्व्हा…
आज दक्षिण मुंबईतील डाॅ. भडकमकर मार्गावरील (मागची पिढी या रस्त्याला आजही लॅमिन्टन रोड असे म्हणते. ते इंग्रजकालीन नाव आणि त्या नावाचे जुन्या मिनर्व्हाजवळ चित्रपटगृहही होते. त्याच जागी अप्सरा चित्रपटगृह आले.) आजही मिनर्व्हा चित्रपटगृहाच्या भव्य पडद्यावर हाऊसफुल्ल गर्दीत चित्रपट दाखवला जात असता तर ती दिमाखदार इमारत त्रेपन्न वर्षांची झाली असती. ३१ मार्च १९७२ रोजी या मिनर्व्हा चित्रपटगृहात (minerva) एफ. सी. मेहरा निर्मित “लाल पत्थर” हा चित्रपट प्रदर्शित झाला आणि या चित्रपटगृहाचे उदघाटन झाले. तेव्हा वृत्तपत्रातील जाहिरातीत मिनर्व्हाचा उल्लेख महाराष्ट्राचे गौरवस्थान असा केला जात असे. साठच्या दशकातील रुपेरी धसमुसळा प्रेमवीर शम्मी कपूर व ईगल फिल्मचे निर्माते एफ. सी. मेहरा यांच्या मालकीचे हे दिमाखदार चित्रपटगृह याचे आम्हा चित्रपट रसिकांना केवढे कौतुक. दुर्दैवाने आज ही इमारत पूर्णपणे जमीनदोस्त झाली असली तरी या चित्रपटगृहात प्रदर्शित झालेल्या अनेक चित्रपटांच्या आठवणीत ते आज आहे आणि उद्यादेखिल नक्कीच असणार…
आणि त्यात एक चित्रपट “शोले”
आज देशात विविध शहरांतून “शोले”चे पन्नासावे वर्ष साजरे होत आहे. “शोले” बद्दलच्या अनेक जुन्या आठवणीत नेले जात आहे, अनेक छायाचित्रे प्रसिद्ध होत आहेत. “शोले” च्या विशेष खेळाचे आयोजन केले जात आहे. पटकथा व संवाद लेखक सलिम जावेद आणि दिग्दर्शक रमेश सिप्पी यांच्या “शोले”वरच्या मुलाखती प्रसिद्ध होत आहेत आणि या सगळ्यात महत्वाचे आहे ते मिनर्व्हा चित्रपटगृहात १५ ऑगस्ट १९७५ रोजी “शोले” प्रदर्शित झाला (त्याच दिवशी त्याच्या स्पर्धेत शालिमार चित्रपटगृहात मॅटीनी शोला प्रदर्शित झालेल्या “गरीबी हटावो” या चित्रपटाची साधी आठवण देखील नाही. मात्र ३० मे १९७५ रोजी मुंबईत अलंकार (मॅटीनी शो), एडवर्ड, किस्मत इत्यादी चित्रपटगृहात प्रदर्शित झालेला “जय संतोषी मां” हा पौराणिक चित्रपट “शोले” च्या अक्राळविक्राळ तडाखेबाज लाटेत टिकून राहिला याचे विशेष उल्लेखनीय कौतुक कायमच असते. माझ्या कलेक्शनमध्ये “जय संतोषी मा” या चित्रपटाची एक्स्युझिव्हज जाहिरात आहे.) मिनर्व्हा म्हटलं की शोले आणि शोले म्हटला की मिनर्व्हा हे अतिशय घट्ट नाते आहे. एखाद्या चित्रपटाचे घवघवीत यश असे देखील असू शकते आणि एखादे चित्रपटगृह असे एका चित्रपटाच्या यशाने ओळखलेही जावू शकते.
“शोले” अनुभवायचा तर तो मिनर्व्हातच असे त्या काळातील चित्रपट रसिकांनी ठरवूनच टाकले होते. कारण मुंबईत मिनर्व्हात (minerva) “शोले” सत्तर एमएमचा भव्य पडदा व स्टीरिओफोनिक साऊंड सिस्टीम होते. (सुरुवातीचे काही आठवडे न्यू एक्सलसियर चित्रपटगृहातही तीच व्यवस्था होती. मिनर्व्हात ती रुजली.) मुंबई, ठाण्यात इतरत्र शोले पस्तीस एमएमचा पडदा व मोनो साऊंड सिस्टीम होते. मिनर्व्हात शोले अनुभवणे म्हणजे विलक्षण रोमांचकता होती. मी मुळचा गिरगावकर असल्याने आगाऊ तिकीट विक्रीसाठी चार दिवस अगोदर लांबलचक रांग लावून, कधी एकदा मिनर्व्हाच्या पडद्यावर शोले पाहतोय असे मला झाले होते… अशाच अगणित चित्रपट रसिकांच्या आतुरतेने आपल्या देशात चित्रपट संस्कृती रुजली, वाढली, फोफावली.
जुन्या मिनर्व्हा चित्रपटगृहाच्या जागेवर हे नवीन मिनर्व्हा (minerva) चित्रपटगृह आले. जुन्या मिनर्व्हाची रचना जुन्या काळातील थिएटरसारखी होती. जुन्या मिनर्व्हातील शेवटचा चित्रपट होता नरेन्द्र बेदी दिग्दर्शित आणि राजेश खन्ना, मुमताज आणि संजीव कुमार अभिनित ‘बंधन’ (१९६९) तर नवीन भव्य आणि दिमाखदार मिनर्व्हाचा पहिला चित्रपट होता, एफ. सी. मेहरा निर्मित आणि सुशील मुझुमदार दिग्दर्शित ‘लाल पत्थर‘ ( १९७२). राजकुमार, हेमा मालिनी, राखी आणि विनोद मेहरा यांच्या यात प्रमुख भूमिका आहेत.
मिनर्व्हात (minerva) ‘शोले‘पासून मिनर्व्हाचे तिकीट दर वाढवताना अप्पर स्टाॅल चार रुपये चाळीस पैसे तर बाल्कनी तिकीट दर पाच रुपये पन्नास पैसे असे होते. पण ते वसूल होत. जय आणि वीरु यांच्यातील नाणेफेकीत नाणे जणू आपल्या आसपास पडलयं असा फिल येई. संपूर्ण चित्रपटभर असेच साऊंड सिस्टीमचे अनुभव येत आणि शोलेसाठी मिनर्व्हाची पुन्हा पुन्हा वारी करताना एकदा फक्त या साऊंडसाठी तर एकदा डायलॉगबाजीसाठी पाहणारे फिल्म दीवाने खूप होते. मिनर्व्हात शोलेने दिवसा दीड, साडेपाच आणि साडेनऊ अशा तीन शोमध्ये ३१ ऑगस्ट १९७८ पर्यंत मुक्काम केला आणि मग तेथेच तो मॅटीनी शोला शिफ्ट केल्यावर आणखीन दोन वर्षे असा एकूण पाच वर्षे चालताना त्याने सामाजिक, सांस्कृतिक वातावरण ढवळून काढले.
‘शोले’चा मिनर्व्हातील प्रीमियर आजही चर्चेत असतो. सत्तर एमएमची प्रिन्ट इंग्लंडवरुन आली तरी ती विमानतळावर अडवल्याने पस्तीस एमएमच्या प्रिन्टवर प्रीमियर रंगला, तर ती प्रिन्ट उशीरा पोहचल्याने रात्री उशिरा रमेश सिप्पीने आपलाच ‘शोले’ मोजक्याच जणांसह पहाटेपर्यंत पाहिला. ‘शोले’च्या अॅडव्हान्स तिकीटासाठी या मिनर्व्हावर कायमच किमान मैलभर रांग असे आणि अजिबात न कंटाळता फिल्म दीवाने त्यात उभे राहत. त्यातही एक थ्रील होते. विजू खोटे अनेकदा तरी गप्पात रमल्यावर आपला येथील पब्लिकसोबत ‘शोले’ पहायचा अनुभव रंगवून सांगे.
===========
हे देखील वाचा : “हेरा फेरी” ची हास्यस्फोटक पंचविशी
===========
मिनर्व्हाच्या आणखीन काही महत्वाच्या गोष्टी सांगायच्या तर यश चोप्रा यांनी आपल्या यशराज फिल्मचा ‘दाग‘ (१९७३) याच मिनर्व्हात (minerva) रिलीज केला. गुलशन राॅय या चित्रपटाचे वितरक होते. विशेष म्हणजे, बीबीसीच्या राजेश खन्नावरच्या डाॅक्युमेंट्रीत मिनर्व्हातील ‘दाग’च्या प्रीमियरचे काही क्षण आहेत. मिनर्व्हात अनेक चित्रपटांनी रौप्यमहोत्सवी यश संपादले, महत्वाचे चित्रपट असे, यश चोप्रा दिग्दर्शित दीवार, काला पत्थर, रमेश सिप्पी दिग्दर्शित शान आणि शक्ती, प्रमोद चक्रवर्ती दिग्दर्शित आझाद, मनमोहन देसाई दिग्दर्शित नसिब, राज कपूर दिग्दर्शित राम तेरी गंगा मैली, अनिल शर्मा दिग्दर्शित हुकुमत, राकेश रोशन दिग्दर्शित करण अर्जुन, उमेश मेहरा दिग्दर्शित सोहनी महिवाल, बी. आर. चोप्रा दिग्दर्शित तवायफ, एन. चंद्रा दिग्दर्शित नरसिंह वगैरे अनेक तर येथे शंभर दिवसाचे यश मिळवलेले चित्रपटही बरेच. काही नावे सांगायची तर, राजा चवाथे दिग्दर्शित मनचली, रवि टंडन दिग्दर्शित झूठा कही का, राज सिप्पी दिग्दर्शित सत्ते पे सत्ता, उमेश मेहरा दिग्दर्शित अशांती, ऋषि कपूर दिग्दर्शित आ अब लौट चले, राजीव मेहरा दिग्दर्शित एक जान है हम वगैरे.
अर्थात, मिनर्व्हात (minerva) अनेक चित्रपटांना प्रेक्षकांनी नाकारलेही. त्यातील काही नावे सांगायला हवीतच, दिल दौलत और दुनिया, मनोरंजन, प्रेम शास्र, महान, पुकार, शरारा, बारुद (अक्षय कुमार व रविना टंडन), कोयला, रुप की रानी चोरो का राजा, चमत्कार, जीवन एक संघर्ष, कसम, किला वगैरे वगैरे. काही चित्रपट रसिकांना आवडणार, अनेक चित्रपट ते नाकारणार यावर त्यांचा थिएटरमधील मुक्काम ठरतो. हे झाले दिवसा तीन खेळ याप्रमाणेचे प्रगती पुस्तक. याच मिनर्व्हातील मॅटीनी शोची गोष्ट आणखी वेगळी. अशोक कुमार आणि प्राण यांनी दो बेचारे बिना सहारे देखो पुछ पुछ कर हारे गात धमाल उडवलेला ‘व्हीक्टोरिया नंबर २०३‘ ने येथे मॅटीनी शोला तब्बल साठ आठवडे मुक्काम केला. कागज की नाव, अमानुष, डिस्को डान्सर अशा काही फिल्मनी मॅटीनीला ज्युबिली हिट मुक्काम केला.
मिनर्व्हाच्या (minerva) वाटचालीत सर्वाधिक फ्लाॅप चित्रपट, मनमोहन देसाई निर्मित अनमोल (ऋषि कपूर व मनिषा कोईराला). हा मॅटीनीलाच रिलीज झाला पण पहिल्याच दिवशी खुर्च्या रिकाम्या राहिल्याचे खुद्द मनजीना आश्चर्य वाटले. तर राज कपूरने आपला ‘राम तेरी गंगा मैली‘ (१९८५) आम्हा समिक्षकांना याच मिनर्व्हात पब्लिकसोबतच दाखवला (अन्यथा आर. के. फिल्मचा सिनेमा त्यांच्या स्टुडिओतील मिनी थिएटरमध्ये आम्हा चित्रपट समीक्षकांना दाखवत). विशेष म्हणजे, तात्कालिक समिक्षकांना हा चित्रपट राज कपूरच्या क्लासचा वाटला नाही तरी पंधराशे सीटसचे हाऊसफुल्ल थिएटर या फिल्मला झक्कास दाद देत होते आणि मग येथेच या फिल्मने सुवर्ण महोत्सवी यश संपादले.
मिनर्व्हाचे (minerva) थिएटर डेकोरेशन कायमच पाहण्यासारखे असे. मी गिरगावात राहिल्याने हे डेकोरेशन पहायला मिनर्व्हावर जाऊन येई यात आश्चर्य नको, त्या काळात असे डेकोरेशन पाहण्याचीही प्रथा होती. ‘शोले’च्या डेकोरेशचाही प्रभाव पडला. ‘दाग’च्या डेकोरेशनमधील शर्मिला टागोर आणि राखी यांच्या खांद्यावर हात ठेवलेला राजेश खन्ना असो अथवा राम तेरी गंगा… च्या डेकोरेशनमधील धबधब्याखालील मंदाकिनी असो, अतिशय भव्य कटआऊट होता. सत्ते पे सत्ताच्या मिनर्व्हावरच्या डेकोरेशनचा फोटो आजही सोशल मिडियात लाईक्स मिळवतोय. मिनर्व्हाच्या तळमजल्यावरील शोकेसमधील भरपूर शो कार्टस पाहायची कायमच चंगळ असे. विशेषतः आगामी चित्रपटाची कार्ड्स पाहून ‘पिक्चरमध्ये दम असेल वा नसेल’ असेही ठामपणे सांगणारे असत.
कालांतराने मल्टीप्लेक्स युगात हे मेन थिएटरचे वैशिष्ट्य कालबाह्य होत गेले. २००६ साली मिनर्व्हाची विक्री झाली आणि काही दिवसातच थिएटरच पाडले गेले. सुरुवातीला वाटले, चार स्क्रीनचे मल्टीप्लेक्स उभारले जाईल, पण बातमी आली की, येथे भव्य आर्टस काॅम्प्लेक्स उभारले जाईल. पण तसे काहीही न होता पुन्हा पुन्हा याच जागेच्या विक्रीच्या जाहिराती येऊ लागल्या आणि त्या जुन्या आठवणी देऊ लागल्या. आताही तेच झाले आहे.
चित्रपटगृह म्हणजे चार भिंती, एक पडदा, प्रोजेक्शन, पब्लिक, त्यांच्या टाळ्या शिट्ट्या यासह बरेच काही ना काही असते. अनेकांचे भावविश्व या वास्तूशी जोडले गेलेले असते आणि मग कधी गप्पांचा फड रंगला की जुन्या चित्रपटाच्या आठवणीसह थिएटरचा फ्लॅशबॅकही डोळ्यासमोर येतोच. आता तर ही वास्तूच नाहीशी झाल्याने फक्त आठवणी आहेत. मुंबईसह अनेक शहरातील, तालुक्यातील अशी जुनी सिंगल स्क्रीन थिएटर्स एकेक करत बंद होत आहेत, अनेकांच्या तर जुन्या खाणाखुणाही आज शिल्लक नाहीत. उदा. रेक्स थिएटर, रेडिओ थिएटर, मॅजेस्टिक सिनेमा, गंगा जमुना, प्रकाश वगैरे..
आज कधीही मिनर्व्हा (minerva) थिएटरच्या फूटपाथवरुन जाताना प्रत्यक्षात रिकामी जागा दिसते पण डोळ्यासमोर मिनर्व्हाच्या भव्य पडद्यावरील ‘शोले’च्या गब्बरसिंगची दहशत आठवते. महत्वाचे म्हणजे, एकदा खुद्द अमजद खान १३० व्या आठवड्यात येथे ‘शोले‘ पहायला आला त्याची बातमी झाली होती… मिनर्व्हा म्हटले की शोले आणि शोले म्हटलं की मिनर्व्हा. “शोले” च्या पन्नासाव्या वर्षांत मिनर्व्हाच्या अनेक आठवणी हव्यातच. एक वेगळाच फ्लॅशबॅक.