विविध रंगांची, विविध ढंगांची अशी ही दिवाळी

आपल्याकडील मराठी आणि हिंदी चित्रपटासह सर्वच प्रादेशिक भाषेतील चित्रपटांचे अगदी सुरुवातीपासूनचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे, त्यात आपल्या सणांचे एकाद्या दृश्याच्या रुपात अथवा गाण्यातून दर्शन घडते. जे आपल्या प्रत्यक्ष समाजात आहे, त्याचेच हे एक प्रकारचे प्रतिबिंब आपल्याकडच्या चित्रपटात आहे. आणि अर्थातच, त्यात दिवाळी सण असायलाच हवा.

मराठी चित्रपटातील पहिले दिवाळी गीत प्रभात फिल्म कंपनीच्या “माणूस” (१९३९) या चित्रपटात होते. दिग्दर्शक आणि संकलक चित्रपती व्ही शांताराम यांच्या या चित्रपटात ‘दिवाळी दिवाळी आली’ हे गाणे आहे. हे गाणे अनंत काणेकर यांनी लिहिले असून संगीत मास्टर कृष्णराव यांचे आहे.

चित्रपटाच्या नावातच दिवाळी सांगायची तर, १९५५ साली वैभव चित्रचा ‘भाऊबीज’  ( कृष्ण धवल अर्थात ब्लॅक अॅण्ड व्हाईट) हा सामाजिक चित्रपट आला. या चित्रपटाची पटकथा, निर्मिती आणि दिग्दर्शन राजन कुमार यांचे आहे तर कथा, संवाद आणि गीते कवि संजीव यांची आहे. या चित्रपटात सुलोचनादीदी, चंद्रकांत, सूर्यकांत यांच्या प्रमुख भूमिका आहेत. विशेष म्हणजे, सोनियाच्या ताटी उजळल्या ज्योती ओवाळिते भाऊराया…. हे  या चित्रपटातील गाणे सर्वकालीन लोकप्रिय आहे. आणि तेच तर महत्वाचे आहे.

त्यानंतर अनेक वर्षानंतरं २००३ साली अभिजित चित्रचा ‘भाऊबीज’ हा रंगीत सामाजिक चित्रपट पडद्यावर आला. प्रमोद शिंदे निर्मित या चित्रपटाची कथा, पटकथा, संवाद, संगीत आणि दिग्दर्शन अरविंद पोवार यांचे आहे तर या चित्रपटात प्रमोद शिंदे, अलका आठल्ये, मधु कांबिकर, अशोक शिंदे, निशीगंधा वाड, कुलदीप पवार यांच्या प्रमुख भूमिका आहेत. तर १९७५ साली दत्ता केशव दिग्दर्शित ‘ओवाळिते भाऊराया’ हा कौटुंबिक चित्रपट पडद्यावर आला. यात रमेश देव, सीमा देव, रविराज, रुही, वत्सला देशमुख, विवेक, राजा नेने यांच्या प्रमुख भूमिका आहेत. गीते जगदीश खेबूडकर आणि दत्ता केशव यांची असून संगीत प्रभाकर जोग यांचे आहे. हाही चित्रपट कृष्ण धवल आहे.

कालांतराने २००७ साली सुभाष फडके दिग्दर्शित ‘ओवाळिते भाऊराया’ हा रंगीत सामाजिक चित्रपट पडद्यावर आला या चित्रपटाची कथा पटकथा संवाद सौ. नीता देवकर यांचे आहेत. गीते प्रवीण दवणेची तर संगीत नंदू होनप यांचे आहे. या चित्रपटात सदाशिव अमरापूरकर, मोहन जोशी, प्रिया बेर्डे, स्मिता तळवळकर, तृप्ती भोईर यांच्या प्रमुख भूमिका आहेत. गॅगरी अल्मेडा हे या चित्रपटाचे निर्माते होते.

यासह अनेक मराठी आणि हिंदी चित्रपटात कधी एखादे दिवाळीचे दृश्य तर कधी गाणे पहायला मिळाले.

त्यातील काही महत्वाची गाणी सांगायची तर,

गणेश भट्ट दिग्दर्शित ‘ते माझे घर’ (१९६३) या चित्रपटातील दिव्या दिव्यांची ज्योत सांगते या गाण्याचा खास उल्लेख हवाच. पडद्यावर सीमा देव यांनी हे गाणे साकारले आहे.

हिंदी चित्रपटातील दिवाळी गाणी हा खूप अगोदरपासूनचा फंडा आहे. सर्वप्रथम १९४० साली दिग्दर्शक जयेश देसाई यांचा ‘दीवाली’ हा चित्रपट आला. चित्रपटाच्या नाव आणि थीममध्ये ही पहिली दिवाळी. तर बाॅम्बे टाॅकीज निर्मित आणि ग्यान मुखर्जी दिग्दर्शित ‘किस्मत’ ( १९४३) घर घर मे दीवाली मेरे घर मे अंधेरा क्यू हे गाणे आहे. दिग्दर्शक एम. सादिक यांच्या ‘रतन’ (१९४४) या चित्रपटात ‘आयी दीवाली आयी दीवाली’ हे गाणे आहे. अभिनेता, निर्माता,  दिग्दर्शक सोहराब मोदी यांच्या दिवाळीवरचे मजेशीर गाणे सांगायचे तर एम. एस. वासन दिग्दर्शित ‘पैगाम” (१९५९) या चित्रपटातील जाॅनी वाॅकरने साकारलेले ‘कैसी दीवाली मनाए लाला अपना तो बारह मैने दीवाला’ हे आहे. यात सामाजिक आशयही आहे. तर ‘हरियाली और रास्ता’ या चित्रपटातील ‘लाखो तारे आसमाॅ पर एक’ या गाण्यात भावपूर्णताही आहे. युध्दपटातही दीवाली गीताला पटकथेत स्थान मिळाले आहे. चेतन आनंद दिग्दर्शित ‘हकीकत’ मध्ये आयी अब के साल दीवाली हे गाणे आहे. येथपर्यंत कृष्ण धवल अर्थात ब्लॅक अॅण्ड व्हाईट सिनेमातील दिवाळी पाह्यला मिळाली. त्या काळातील सबसे बडा रुपय्या (१९५५), पैसा (१९५७), खजांची (१९५८) या चित्रपटातही दिवाळी गाणे आहे.

विजय आनंद दिग्दर्शित ‘गाईड’ (१९६७) मध्ये पिया तो से नैना लागे रे या एकाच गाण्यात अनेक सण आहेत आणि वहिदा रहेमानने अतिशय क्लासिक नृत्यातून ते साकारलेत. त्यात दिवाळीही आहेच.

       ‘शिर्डी के साईबाबा ‘ या भक्तीपटातही दीपावली मनाई सुवानी असे दिवाळी गीत आहे.

प्रमोद चक्रवर्ती निर्मित आणि दिग्दर्शित ‘जुगनू ‘ (१९७३) या चित्रपटातील धर्मेंद्र आणि लहान मुलांवरचे ‘दीप दीवाली के झूठे’ (गीत आनंद बक्षी, संगीत सचिन देव बर्मन) हे गाणे लोकप्रिय झाले होते. काळ पुढे सरकला तरी चित्रपटातील ‘दिवाळी सण’ कायमच राहिला. या दशकाच्या सुरुवातीलाच बिग बजेट चकाचक मनोरंजक चित्रपटाची निर्मिती वाढली, त्यातही मल्टीप्लेक्सच्या भव्य पडद्यावर दिवाळी सण दणक्यात साजरा होऊ लागला. करण जोहर दिग्दर्शित ‘कभी खुशी कभी ग़म’ या चित्रपटात ‘कभी खुशी कभी गम’ असे दिवाळ सण गाणे आहे. अमिताभ बच्चन, जया बच्चन, रानी मुखर्जी इत्यादींवर श्रीमंती रुपावर ते आहे. या गाण्यात दिवाळी पूजा, लखलखाट, भलं मोठं घर असे बरेच काही आहे.

मराठीतील सर्वकालीन लोकप्रिय दिवाळी गाणे म्हणजे, शरद पिळगावकर निर्मित आणि राजदत्त दिग्दर्शित ‘अष्टविनायक’ (१९७९) या चित्रपटातील आली माझ्या घरी दिवाळी…हे पडद्यावर वंदना पंडितने साकारलेले गाणे होय. 

चित्रपटातील दिवाळीचे रंग कधी वेगळेही. संजय लीला भन्साली दिग्दर्शित ‘देवदास’ (२००१) या चित्रपटातील सिलसिला यह चाहत का…हे गाणे पूर्णपणे वेगळ्या पठडीतील आहे.

 गाण्याव्यतिरिक्तही चित्रपट आणि चित्रपटसृष्टीत दिवाळीचा संदर्भ/संबंध आहे.  लक्ष्मी पूजनाच्या दिवशी जन्मला म्हणून लक्ष्याचे नाव ‘लक्ष्मीकांत बेर्डे ‘ असे ठेवले आणि तो आपल्या वाढदिवसाची आणि दिवाळीची पार्टी ‘टू इन वन ‘ करे. तर एम. बी. सामंत निर्मित आणि राजदत्त दिग्दर्शित ‘अरे संसार संसार ‘च्या ( १९८१)  कोल्हापूरतील शूटिंगच्या वेळी सेटवर रंजनाने  तंत्रज्ञ व कामगारांसोबत दिवाळी साजरी केली. हा संपूर्ण चित्रपट कोल्हापूरमध्ये चित्रीत होत असतानाच दिवाळीही आली.  तेव्हा मराठी चित्रपटाच्या सेटवर कौटुंबिक वातावरण असल्याने सणही साजरे होत. तर कमलाकर तोरणे दिग्दर्शित ‘आई पाहिजे ‘ ( १९८८) मध्ये आशा काळे यांच्यावर ‘लक्षदीप उजळलं घरी ‘ असे दिवाळी गाणे आहे.

 दिग्दर्शक प्रकाश मेहरांच्या ‘जंजीर ‘( १९७३) च्या सूडकथेत दिवाळी सणाचा नाट्यपूर्ण वापर केला आहे. पटकथा संवाद लेखक सलिम जावेद यानी विजय ( अमिताभ बच्चन) लहान असताना दिवाळीच्या दिवशीच तेजा ( अजित) विजयच्या आई पित्याची निघृण हत्या करतो. बिल्डींग परिसरात फुटत असलेल्या फटाक्यांच्या आवाजात हे पिस्तुलाच्या गोळीचे आवाज मिक्स होतात.

दिवाळीच्या दिवसाची चित्रपटसृष्टीतील एक अतिशय वेगळी आठवण सांगायची तर, १९९५ च्या दिवाळीच्या दिवशीच संजय दत्तची कारागृहातून सुटका झाली आणि दुपारी मरीन ड्राईव्हवरील एका पंचतारांकित हाॅटेलमध्ये त्याला मिडियासमोर आणले गेले. त्याच्यासोबत सुनील दत्तही होतेच. मी वेगळी बातमी म्हणून आवर्जून गेलोच, तेव्हाचा संजय दत्त अतिशय उदास, नजर हरवलेला, तब्येत हटलेला असा होता. त्या प्रेस काॅन्फरन्समध्ये तसे काही विशेष घडले नाही, याचे कारण म्हणजे संजय दत्तकडे लगोलग सांगण्यासारखं काहीही नव्हते.

     चित्रपटसृष्टी आणि दिवाळी यांचे नातेसंबंध असे विविध स्तरांवरचे आहेत….